Wielcy duchem – harcerze związani z ziemią gostynińską

Andrzej Małkowski, współtwórca harcerstwa w Polsce urodził się w 1888 roku w Trębkach, Jego zasługi dla polskiego harcerstwa są niekwestionowane. Wzorował się na angielskim skautingu (ang. skaut – zwiadowca), założonym przez gen. Roberta Baden-Powella, który stworzył ruch skautowy: „mający wykształcić w młodym człowieku takie cechy, jak: uczciwość, solidność, lojalność, prawdomówność, odpowiedzialność, gotowość do pomocy innym” (H. J. Komorowski, Służba Bogu i Polsce płockich harcerzy w latach 1912–1945, Warszawa 2018, mps). 

Reklama

W 1907 roku Powell zorganizował doświadczalny obóz dla chłopców na wyspie Brownsea. Wzór munduru zapożyczył z rynsztunku żołnierskiego używanego przez Brytyjczyków w Afryce południowej, a lilijkę, którą otrzymali skauci, od odznaki strzałki północnej z kompasu (Komorowski, Służba Bogu… op. cit). W 1908 roku wydał klasyczny podręcznik Scouting for boys przetłumaczony przez Andrzeja Małkowskiego jako Skauting dla chłopców. Powell pisał w nim m.in.: „wychowanie skautowe stawia sobie za cel zastąpienie egoizmu służbą, wychowanie chłopca na jednostkę wartościową moralnie i fizycznie, która użyje swej wartości dla służby społecznej” (cyt. za Komorowski, Służba Bogu… op. cit.). Wychowanie to miało być oparte na wartościach chrześcijańskich i kształtować duchowość młodzieży. Idea skautingu szybko zyskała zasięg światowy. Entuzjastycznie została przyjęta w Polsce, gdzie pod koniec XIX wieku powstawały liczne jawne i tajne organizacje dążące do odzyskania niepodległości i rozbudzenia patriotyzmu. Do takich organizacji należeli „rodzice” harcerstwa, wśród nich Andrzej Małkowski z żoną Olgą Drahonowską-Małkowską oraz polskie organizacje patriotyczne, które za cel stawiały sobie kształtowanie tożsamości narodowej oraz rozwijanie sprawności fizycznej pod hasłem mens sana in corpore sano – w zdrowym ciele zdrowy duch. Taką organizacją był Sokół, a także Związek Młodzieży Polskiej Zet czy związek abstynencki Eleus.

Żywsza dyskusja o skautingu w Polsce zaczęła się w rocznicę trwających w Krakowie uroczystości Grunwaldzkich w lipcu 1910 roku. W roku następnym ukazała się książka Andrzeja Małkowskiego Scouting jako system wychowania młodzieży opracowana na podstawie podręcznika Scouting fr Boys Robrta Baen-Powella. Od roku 1910 samorzutnie powstawały zastępy i drużyny. Na początku 1911 roku Andrzej Małkowski zorganizował pierwszy kurs skautowy, który zgromadził 200 osób. Ważnym wydarzeniem pierwszego okresu tworzenia polskiego skautingu był wyjazd polskich skautów ze wszystkich zaborów we wspólnej reprezentacji pod kierunkiem Andrzeja Małkowskiego na zlot skautów w Birmingham w 1913 roku. Polscy skauci występowali pod polską flagą, przeciw czemu protestowały państwa zaborcze. Małkowski dostrzegł, że podejście Baden-Powella do chłopców i zalecane przez niego zajęcia odpowiadają marzeniom polskiej młodzieży, że: „mogą nawiązywać do dziejów i przygód polskich rycerzy, do zrywów powstańczych, a jednocześnie stanowią idealny środek do rozwiązywania dzielności, mocnych charakterów, panowania nad sobą i konsekwentnego dążenia do realizacji wytkniętych celów” (E. Sikorski, Szkice z dziejów harcerstwa polskiego w latach 1911–1939, Warszawa 1989). 

Z inicjatywy Małkowskiego zaczęto od 15 października 1911 roku wydawać gazetkę „Skaut” w nakładzie 6 tys. egzemplarzy. W następnym numerze 1 listopada 1911 roku opublikowano tekst Prawa Skautowego wzorowanego na prawie ułożonym przez Roberta Baden-Powella. W 1914 roku Małkowski wydał książkę Jak skauci pracują, w której opisał „teoretyczne i praktyczne fundamenty harcerskiej działalności”.

Andrzej Małkowski utworzył silny ośrodek skautowy w Zakopanem, następnie w Stanach Zjednoczonych. Służył w armii kanadyjskiej, we Francji, w polskich oddziałach gen. Lucjana Żeligowskiego w Odessie. Zginął 19 stycznia 1919 roku podczas katastrofy statku w Zatoce Mesyńskiej. Podobno swój kapok oddał tonącej dziewczynce. Ciała Małkowskiego nigdy nie odnaleziono.

Propagatorem czynów Małkowskiego i strażnikiem jego pamięci jest m.in. dr Marian Żuchniewicz, dyrektor Szkoły Podstawowej w Szczawinie Kościelnym, która od 1990 roku nosi imię Andrzeja Małkowskiego. W setną rocznicę urodzin Małkowskiego w 1988 roku odsłonięto w Trębkach pomnik-obelisk Małkowskiego. Rok 2008 został ogłoszony przez Senat RP Rokiem Andrzeja Małkowskiego. Dr Marian Żuchniewicz opublikował artykuł o Małkowskim w „Roczniku Gostynińskim” w 2012 roku. Opracował też biogram Małkowskiego do Gostynińskiego Słownika Biograficznego (Gostynin 2017).

Harcerstwo w Gostyninie zrodziło się w 1915 roku (E. Walczak, Gostynińskie harcerstwo 1915–1939, „Rocznik Gostyniński” 2023, t.V). Po raz pierwszy użyto określenia harcerz, harcerka w książce Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera wydanej w 1912 roku Harce młodzieży polskiej. Słowo harcerz pochodzi od średniowiecznych harcowników, czyli dawnych rycerzy polskich, którzy przed frontem jazdy pojedynkowali się przed główną częścią bitwy. Jak pisał Andrzej Małkowski, harcerstwo to skauting plus niepodległość. Aktualnie przygotowywana jest przez mgr Ewę Walczak książka o gostynińskim harcerstwie w jego stulecie.

Ignacy Kozielewski, Harcmistrz Polski

Urodził się w 1882 roku. Pochodził ze Starzenic w powiecie wieluńskim. Uczył się w Piotrkowie Trybunalskim, studiował polonistykę, historię, prawo. Działał w patriotycznych organizacjach młodzieżowych, m.in. w Związku Młodzieży Polskiej Zet. Brał udział w strajku w 1905 roku, za co trzy lata później powołano go do wojska rosyjskiego w Azji Środkowej. By uniknąć służby, zaczął się ukrywać. Wówczas na jakiś czas aresztowano jego ojca Sebastiana i brata Kazimierza.

Kozielewski współpracował z organizacją Sokół, propagował ruch skautowy. Brał udział w kursie skautowym prowadzonym przez Andrzeja Małkowskiego. W 1911 roku zaczęto wydawać we Lwowie pismo „Skaut”. W pierwszym numerze wydrukowano dziewięciozwrotkowy wiersz napisany przez Ignacego Kozielewskiego, zaczynający się od słów „Wszystko, co nasze, Ojczyźnie oddamy. W niej tylko życie więc idziem żyć”. Rytmika wiersza skojarzyła się Oldze Drahonowskiej z pieśnią rewolucyjną „Na barykady”. Wiersz po dopisaniu 15 września 1912 roku przez Olgę Drahonowską refrenu „Ramię pręż” stał się hymnem harcerskim, początkowo znanym pod tytułem Marsz Skautów. W nowej wersji został skrócony o pięć strof. Zastąpił wcześniejszą Rotę Marii Konopnickiej, która była pierwszym hymnem polskich harcerzy. 

W 1918 roku Kozielewski wydał broszurkę Zawisza Czarny o rycerzu dającym przykład męstwa, odwagi i waleczności. Broszurka ukazała się w cyklu „Żywoty Polaków i Polek dobrze zasłużonych Ojczyźnie” i była przeznaczona dla drużyn harcerskich. Drugi numer broszurki wydrukowano w 1928 roku w Płocku.

Po piśmie „Skaut” Kozielewski zaczął redagować w 1921 roku pismo „Harcerz”. W 1923 roku wszedł w skład naczelnych władz harcerskich, a 15 czerwca 1923 roku otrzymał stopień Harcmistrza Rzeczypospolitej.

Po drugiej wojnie światowej na skutek likwidacji ZHP w 1950 roku wiersz Kozielewskiego przestał funkcjonować jako hymn harcerski. Dopiero podczas zjazdu działaczy ruchu harcerskiego w grudniu 1956 roku przywrócono harcerstwu emblematy organizacyjne – krzyż i lilijkę, a także hymn (S. Stanik, Ignacy Kozielewski – Harcmistrz Rzeczypospolitej, Kraków 2021). Późniejsze wydarzenia polityczne wymogły modyfikację tekstu hymnu. W marcu 1981 roku na VII Zjeździe Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie wprowadzono do statutu zapis, że hymnem ZHP jest tylko pierwsza zwrotka i refren wiersza: „Wszystko, co nasze, Polsce oddamy,/W niej tylko życie, więc idziem żyć,/Świty się bielą, otwórzmy bramy,/Rozkaz wydany: wstań, w słońce idź!/Ramię pręż, słabość krusz,/Ducha tęż, Ojczyźnie miłej służ!/Na jej zew w bój czy w trud/Pójdzie rad harcerzy polskich ród”.

Po pierwszej wojnie światowej Kozielewski pracował w różnych miastach jako nauczyciel. Był autorem powieści Harcerskie troski”. Z oświatą związany był również po drugiej wojnie światowej. Zmarł 9 lipca 1964 roku w Częstochowie. W 2024 roku minęło 60 lat od jego śmierci.

Jaki związek Ignacy Kozielewski ma z Płockiem i Gostyninem? Otóż na cmentarzu parafialnym św. Jakuba pochowana jest żona jego brata Kazimierza (1882–1964) Lucyna Władysława Kozielewska z d. Witkowska, żyjąca w latach 1886–1965. Spoczywa w Gostyninie wraz z córką Zofią Kozielewską-Szabert. Ślub Lucyny mającej 24 lata i Kazimierza w wieku 26 lat, nauczyciela z Nowo Radomska (obecnie Radomsko), odbył się w kościele w Imielnicy k. Płocka w 1910 roku (Akt ślubu 18/1910, Imielnica parafia Płock. Akt sporządzony jest w języku rosyjskim, tłumaczenia dokonała grzecznościowo Irena Płoszaj). Witkowscy, rodzice Lucyny, nauczyciele, mieszkali wówczas w Rogozinie k. Płocka.

Zofia, zarazem bratanica autora hymnu, żyła w latach 1916–2001. Urodziła się 18 marca 1916 roku w Płocku, miejscu wydania przez Ignacego Kozielewskiego wspomnianej wcześniej broszurki Zawisza Czarny. Była absolwentką Akademii Medycznej w Łodzi w latach 1947–1953. Następnie jako lekarz psychiatra pracowała w Szpitalu Psychiatrycznym w Gostyninie-Zalesiu w latach 1952–1972, gdzie pełniła m.in. funkcję ordynatora oddziału psychiatrycznego. Mieszkała wówczas w głównym pawilonie szpitala wraz z matką Lucyną Władysławą. Z Gostynina Zofia wyjechała do Kutna, gdzie w 1977 roku wyszła za mąż za Ferdynanda Szaberta, ojca lekarzy z pierwszego małżeństwa – Krzysztofa i Józefa. 

Dziś nie żyje już nikt z rodziny Kozielewskich i Szabertów, kto mógłby szerzej powiedzieć na temat związków rodziny Kozielewskich z Gostyninem lub Płockiem. W czerwcu zmarł Stanisław Stanik, autor cytowanej wyżej książki Ignacy Kozielewski – Harcmistrz Rzeczypospolitej i nie zdążył udzielić autorce informacji. Zachowany ślad to fakty, które zostały przytoczone w powyższym tekście.